Ameland aan het begin van de Tweede Wereldoorlog: van mobilisatie tot capitulatie

Kustdefensie

Ameland was voor de oorlog bezet door Nederlandse troepen. Niet veel, ruim vijftig manschappen. Ze stonden onder bevel van de commandant van de Stelling van Den Helder. Ook de buitenwateren, het IJsselmeer, de havens en de toegangen over zee vielen onder de verantwoordelijkheid van de marine. Voor deze defensieve taken op de eilanden was het Commandement Maritieme Middelen Terschelling opgericht (CMMT). Vlieland, Terschelling en Ameland, maar ook de aanwezige kustbatterijen, het marine kustwachtpersoneel en de oorlogsschepen ressorteerden hieronder. In Terschelling West was een groot magazijn ingericht met voornamelijk voedsel. Hiermee kon het een week vol gehouden worden. De zeegaten tussen de eilanden werden bewaakt door gevorderde scheepjes met een eenvoudige bewapening.

Mobilisatie

De voorbereidingen waren ver voor de oorlog begonnen. In 1936 werd een ijzeren opslagloods gebouwd achter de Dennen in Nes bij zee. Rijkswaterstaat had speciale toestemming verleend aan Defensie in de duinen te mogen bouwen. Er kwam ook een vaste observatiepost, gebouwd op een hoog duin nabij het Paviljoen Scheltema. Van hieruit had men kilometers uitzicht over het strand, zee en luchtruim. Van Hollum naar Nes werden in 1936 boven- en ondergrondse telefoonleidingen aangelegd door de Rijksduinen op een diepte van minstens 60 cm. Nes had een rechtstreeks telefoonlijn met Holwerd. Er lagen twee mitrailleurgroepen van de  I-45 RI, onder bevel van een luitenant in Nes en Hollum en belast met de beveiliging van de beide marine kustwachtposten. De marine kustwacht posten (mkw) vormden een netwerk van waarnemers, die hun bevindingen rechtstreeks aan de stellingcommandant of aan de positiecommandant meldden. De afdelingscommandanten en de batterijcommandanten, die opdracht hadden tot zelfstandige vuuropening en belast waren met het bewaken van mijnversperringen in zee,  ontvingen eveneens rechtstreeks de berichten van de desbetreffende MKW posten. Veel personeel van de MKW kwam uit het toen nog onder de marine vallende loodswezen, aangevuld met zeemiliciens kustwachters.  De MKW posten op de diverse eilanden stonden rechtstreeks middels telefoonlijnen met elkaar in verbinding. Zo liep er een telefoonlijn van de post Hollum naar Oosterend op Terschelling. Het totale MKW telefoonnet liep door tot en met Callantsoog. In Hollum was post 5, Nes post 4 en in Oosterend post 6 gevestigd.  

Nadat de mobilisatie was afgekondigd, werd bouwmateriaal gevorderd voor de defensiewerken op Ameland. Dit werd gebouwd van hout. Bij Rijkswaterstaat Ameland werden in oktober 1939 zo’n 250 palen gevorderd voor de stellingbouw. Hierna werd nog veel meer bouwmateriaal uit de Rijksopslagplaats gevorderd.   

10 mei 1940 op Ameland

Toen de oorlog op 10 mei 1940 uitbrak vertrok in alle vroegte de Marine Kustwacht officier Buiskool in zijn eigen auto vanuit de stad Groningen en reed rechtstreeks naar Oostmahorn. Dit plan had hij al eerder bedacht. Hij stak vandaar met een boot over naar Ameland omdat hier goede telefoonverbindingen waren. Op het eiland nam hij al snel het commando op zich. Hij zette alle soldaten aan het werk om stellingen en onderkomens te bouwen.

Maar onverwacht kreeg Buiskool nog meer Nederlandse soldaten. Een groep soldaten dreigde bij de Duitse grens in Groningen te worden ingesloten door de snel oprukkende Duitse troepen. Ze zagen die achter hun stelling razen op motoren en vrachtauto’s. Besloten werd om rustig af te wachten tot het donker was. Toen is de groep op de fiets vertrokken en kwam met enkele omzwervingen terecht in het vissersdorp Moddergat. Vandaar werd de groep met een boot overgezet naar Ameland. Zij stelden zich onder het commando van Buiskool en hebben hun bewakingsdiensten gedraaid in Nes.  De eilanders en soldaten waren zeker gespannen over wat er zou gaan gebeuren. Angst voor een aanval. Of zou er een bomaanval op het eiland komen. Op wat kleine incidenten na bleef het de eerste oorlogsdagen rustig. 

Capitulatie

Gelukkig is de bezetting van Ameland rustig verlopen. Het gebeurde pas de dag na de overgave van Nederland. Vanuit Moddergat vertrok in de vroege ochtend een botter met aan boord een kleine groep van 16 Duitse soldaten. Tot aan de tanden bewapend omdat ze niet wisten wat hun stond te gebeuren.  Er was nog geen contact geweest met de Nederlandse commandant Buiskool op het eiland. De schipper stak met de groep over en zette ze op de oostkant aan wal. Ze moesten vandaar lopend op zoek naar de Nederlandse soldaten.

Die hadden zich verzameld bij hotel Scheltema aan het eind van de Badweg in Nes. Al snel hadden ze gehoord dat er een groep Duitsers aan wal was gegaan. De ruim zestig verdedigers van Ameland hadden zich zelf ontwapend en de wapens bijeen verzameld. In de middag verschenen de zwaar bewapende Duitse soldaten bij Scheltema en troffen daar de gelaten wachtende mensen aan. Om risico’s te vermijden hadden ze hun wapenuitrusting en helmen afgezet. Dat leek een stuk beter. De commandant Buiskool meldde zich bij de Duitse commandant en bood de wapens en manschappen aan. Er werd geen capitulatieovereenkomst gesloten tussen de beide partijen zoals dat wel gebeurde op Terschelling en Vlieland. Na de overdracht spraken de Duitsers hun verwondering uit over de geringe kracht van de bewapening en het feit dat er geen Engelsen waren. De krijgsbuit werd op twee kleine gecharterde vrachtautootjes uit Nes geladen en naar de pier gereden. Het kwam aan boord van een botter en vertrok  naar de wal. 

Er waren 62 gevangenen van drie krijgsmachtonderdelen, die met opgeheven hoofden Ameland konden verlaten. Op donderdag 16 mei vertrokken zij met een beurtschip naar Holwerd en van daar gingen zij per autobus naar Leeuwarden. In de Leeuwarder Courant werd vermeld dat van een terneergeslagen stemming bij deze manschappen geen sprake was. Zij werden opgesloten in het gebouw van de Harmonie, waar van bewegingsvrijheid geen sprake was. Zij mochten alleen een wandeling maken in de achter het complex gelegen tuin. Op 23 mei werd de groep verplaatst naar Groningen en Zuidlaren. Twee dagen later ging de helft met groot verlof, terwijl op maandag 27 mei de kustwachters met verlof werden gezonden.

Hun taak zit erop.  Ze liggen uit te puffen aan boord van de botter

Dit artikel is geschreven door Sipke de Wind. Co-auteur van het nieuwe boek 'Ameland Sperrgebiet 1940-1945'. Meer informatie over de oorlog op Ameland leest u in dit boek. U kunt het via deze website bestellen.