Amelanders op de Sont
Eerder verscheen op deze site een interessant artikel over de Friese handel in de 17e en 18e eeuw. Een belangrijke bron voor de lezing waarop dat artikel gebaseerd is, is het digitale Sonttolregister. Naast een belangrijke bron voor historici is het ook zeker een informatieve bron voor genealogen die o.a. naar Amelander zeelieden onderzoek doen. In dit artikel zullen we in het kort stil staan bij het Sonttolregister als bron voor de genealogie. Wat maakt deze bron zo interessant voor mensen met Amelander voorouders?
Gedurende de eeuwen heeft de handel op de Oostzee meer geld opgeleverd dan de VOC. Veel mensen zijn zich daar niet van bewust maar de handel op de Kleine Oost werd Moedernegotie ("moeder aller handel") genoemd. Uit die benaming valt de belang voor de Nederlandse economie af te leiden. De moedernegotie zorgde ervoor dat veel Amelanders werk als zeelieden konden krijgen en daarmee een inkomen hadden. Dit was van harte welkom aangezien Ameland vooral van de landbouw en visserij leefde en dat niet altijd veel opleverde. Met de afwezigheid van al die mannen hoefden er minder monden gevoed te worden. De vrouwen hadden de belangrijke taak de kinderen op te voeden en waren afhankelijk van het geld dat hun man eens in de zoveel tijd mee naar huis nam. Al met al heeft deze handel dus ook Ameland een deel van zijn welvaart bezorgd.
Sonttolregister als bron voor historici
In het Sonttolregister kunnen we de gegevens vinden van de schippers die tussen 1686 tot 1817 de Sont doorvoeren. Als je daarvan het aandeel Amelanders neemt en dat nader gaat bestuderen, kun je daar interessante ontwikkelingen uit afleiden. Voor dit artikel zijn het aantal doorvaarten van Amelander schippers in de genoemde periode door de Sont in een grafiek gezet. Op die manier kun je snel zien hoe actief de Amelanders in de handel op de "Kleine Oost" (lees: Oostzee) waren. Zo kunnen we eenvoudig de pieken en de dalen van elkaar onderscheiden. Op basis van historische gebeurtenissen kunnen sommige van die dalen ook verklaard worden. De rode lijn in de grafiek geeft het gemiddelde aantal Amelanders aan dat jaarlijks door de Sont voer. Dat aantal is ongeveer 80 personen. Alle blauwe pieken daarboven zijn dus bovengemiddeld. Die pieken zien we eigenlijk van het begin in 1686 doorgaan tot 1769. Op een gegeven moment werd de handel op de Kleine Oost voor de Amelanders minder winstgevend waarna de meeste zeemannen zich met de walvisvaart gaan bezig houden. Voor de walvisvaart was het jaar 1777 een rampjaar. In dat jaar zorgde een strenge winter er voor dat zeven schepen in het ijs vast kwamen te zitten waardoor de mannen niet naar Nederland terug konden. Meer dan 300 mensen kwamen hierbij om het leven. Van twee Amelander commandeurs Hidde Dirks Kat en Marten Jansen zijn hier nog verhalen van overgebleven. In een later artikel zal daar uitgebreider op teruggekomen worden. Enfin, vanaf 1769 zien we dus duidelijk stagnatie in de grafiek. Die stagnatie valt deels met enkele historische gebeurtenissen te verklaren. Zo bracht de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) de handel ernstig schade toe met in 1781 de Slag bij de Doggersbank waardoor de graanhandel vrijwel stilviel. Daarnaast was de Franse overheersing vanaf 1795 tot 1813 met het Continentaal Stelsel (1806-1814) van Napoleon desastreus voor de Nederlandse economie die sterk van de overzeese handel afhankelijk was. In de grafiek valt dan ook duidelijk te zien dat het vanaf ca. 1780 het bergafwaarts gaat en er bijna geen Amelanders meer door de Sont varen.
Sonttolregister als bron voor genealogen
Bij de Sont werd tol geheven en daarbij werden de gegevens van de schepen met hun opvarenden genoteerd. Veel van die gegevens zijn inmiddels gedigitaliseerd en zijn vrij toegankelijk voor geïnteresseerden. U kunt het Sonttolregister raadplegen door op deze link te klikken: https://www.soundtoll.nl/index.php/nl/ Van dit register is bij een eerder artikel over het Dassenhuus al eens gebruik gemaakt. Hieruit blijkt dat de site een relevante bron voor u kan zijn als u veel zeelieden in uw familie heeft. Naast de gegevens van de bemanning kunt u ook informatie over de lading en bestemming vinden. Op de website kunt u eenvoudig op naam of woonplaats zoeken. Hierbij worden de gegevens netjes in een kolom gezet dat in een chronologische volgorde staat. Tot slot is het mogelijk deze gegevens als een document te downloaden zodat u het later nog eens rustig kunt bekijken.
Bekijk meer artikelen over Amelanders op de Sont op de blog van de Historische Vereniging Noordoost Friesland. Onder meer artikelen over Fopke Cornelis die meer dan 100 keer de Sont passeerde, Hidde Jans Backer die uit Wierum afkomstig was en later op Ameland woonde. Hij werd bij de kaping van de Hollandia door de Engelsen in een koffiehuis in Dover aan een verhoring verworpen, zoals uit nieuwe bronnen blijkt. Zelfs op een internationaal congres van maritieme historici op de Rijksuniversiteit in Groningen blijven de Amelander schipper niet onbesproken, zoals de genoemde Fopke Cornelis maar ook Cornelis Claasen Bollebakker. Hij voer o.a. in 1770 op het schip Bonafida van Amsterdam naar Dantzig wat uit documenten van de Amsterdamse waterschout blijkt. Tot slot nog een artikel dat over de schipper Hendrik Jacobs Nagtegaal gaat. Zijn schip 'de Jonge Nagtegaal' wordt op een bord uit 1715 afgebeeld. Men veronderstelt dat het Amelander wapen dat hierop afgebeeld staat de oudste beeltenis van het wapen is. Maar dit is onjuist aangezien het wapen al eerder op de gebrandschilderde ramen van de hervormde kerk in 1679 voorkwamen. Ook Hendrik Jacobs Nagtegaal wordt in het Sonttolregister vermeld. Hieruit blijkt maar weer dat het digitaliseren van een dergelijke bron voor genealogen en historici veel relevante gegevens kunnen opleveren.
Door Jacob S. Roep