De opgravingen in de kerk van Hollum in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn uitgevoerd door de Archeologische dienst van de Rijksuniversiteit van Groningen onder leiding van de archeoloog dr. Gerrit Elzinga van het Frysk Museum. De gegevens van de opgravingen, zoals het veldwerk en dagrapporten lagen in het archief van het Frysk Museum. Op basis van alle kopieën van de veldwerken, de dagrapporten en overige informatie is dit tweede deel van de reeks ‘De kerken van Hollum’ geschreven.

De eerste kerk
In het vorige deel is beschreven dat op een diepte van 2 meter onder de vloer van de huidige kerk een fundering van schelpen werd aangetroffen met een breedte van 50 cm, een dikte van 50 cm en een uitwendige maat van 11,20 x 6,80. Op deze fundering zal naar alle waarschijnlijkheid een houten kerkje gebouwd zijn. Hoewel daar geen resten van zijn gevonden, blijkt uit ervaringen elders dat dit mogelijk kan zijn. Dit zal dan het eerste kerkje op deze plaats zijn. Op basis van de afmetingen van deze schelpenfundering zal het kerkje een lengte gehad hebben van ca. 10,75 meter en een breedte van 6,35 meter. Het is toch wel verrassend dat dit eerste kerkje van hout, ouder en ruimere afmetingen had dan de kerk van tufsteen op de algemene begraafplaats van Nes. De constructie van dit houten kerkje, gebouwd op deze fundering, is in de regel, als volgt. Op de fundering werden zware liggers gelegd voorzien van gaten waarin houten staanders werden aangebracht. De ruimte tussen deze staanders werd dan dichtgemaakt met horizontale houten delen. De dakbedekking zal van stro of riet zijn geweest. Ongeveer op de diepte van de schelpenfundering werden kogelpot resten aangetroffen die uit de 12de eeuw gedateerd kunnen worden. Deze resten werden gevonden in de bruinachtige laag op de oorspronkelijke zandlaag. Hierbij werden ook stukjes klei aangetroffen hetgeen kan wijzen op overstromingen van de zandlaag. Dit kan er op wijzen dat in die tijd de eerste zeewerende dijkjes werden aangelegd. Opvallend is dat dit eerste kerkje, dat gedateerd kan worden uit het jaar 800 of zelfs nog nader te bepalen uit 770 (lees daarvoor verder), ver buiten de dorpsbebouwing werd gebouwd. Dit zou kunnen betekenen dat de plaats van dit kerkje van oorsprong een heilige plaats, van vóór de kerstening, was. Historisch is dat verdedigbaar, immers Paus Gregorius de Grote had al in 596 het volgende bepaald:

'men moet bij dit werk de tempels van hun afgoden volstrekt niet verwoesten, maar alleen de afgodsbeelden die daar staan. Als dan het volk ziet dat zijn tempels niet verwoest worden, kan het zijn dwaling van harte afleggen, de ware God erkennen en aanbidden en naar oude gewoonte samenkomen op de vertrouwde plaatsen'

De tweede kerk

De tweede kerk werd gebouwd op een grondvlak dat slechts 20 cm hoger lag dan de basis van haar voorgangster. Deze tweede kerk heeft een lengte van 22 meter en een breedte van ongeveer 8 meter, buitenwerks gemeten, de funderingsbreedte bedraagt ongeveer 1,5 m. Op de diepte van deze fundering zijn resten van tufsteen gevonden dus mogen we ervan uitgaan dat deze kerk was opgetrokken van deze natuursteensoort. De gevonden funderingsresten wijzen erop dat deze kerk gebouwd was op een fundering bestaande uit, afwisselende lagen van schelpen en zand met een totale hoogte van 1,80 meter. De breedte van deze fundering bedraagt 1 meter. Ze is tot het oorspronkelijke maaiveld door de ophoging heen aangebracht (zie deel 1). Deze kerk kan gedateerd worden uit de 12^e eeuw en is daarmee dus ruim twee eeuwen jonger dan de eerste kerk. Opvallend aan deze tufstenen kerk is dat ze was afgesloten met een ronde koorafsluiting. Gezien het ontbreken van aanwijzingen dat eraan deze kerk een toren van tufsteen heeft gehad, mogen we ervan uitgaan dat in eerste instantie deze kerk geen toren heeft gehad. Omstreeks het begin van de 13^e eeuw is er een bakstenen toren aangebouwd met een muurdikte van 1 meter en een afmeting van 6 x 6 meter. Deze toren zal naar alle waarschijnlijkheid een luidklok hebben gehad, want er werd binnen het bouwvlak van de kerk, midden in de ruimte waar ooit het eerste houten kerkje heeft gestaan, een klokkegietplaats gevonden. Dit werd op een diepte van ruim 3 meter gevonden en kan dateren uit de tijd van de genoemde toren. Klokkegietplaatsen worden in Friesland zelden gevonden en zijn dus een zeldzaam verschijnsel. Vooral omdat er in deze kerk zelfs twee werden gevonden, één binnen het kerkgebouw en een tweede in de toren van de huidige kerk.

De derde kerk

Deze kerk heeft een, buitenwerks, een lengte van 24 meter en is daarmee dus slechts  2 meter langer dan haar voorgangster. De maten van de funderingen zijn als volgt. De breedte bedraagt 8,70 meter uitwendig gemeten terwijl de maat binnen de muren 5,20 meter is. Dit houdt in dat bij een geschatte muurdikte van 75 cm de kerk een inwendige afmeting heeft gehad van ca. 22.50 x 7.20 meter. De muren zijn opgebouwd van zware baksteen met een afmeting van 32 x 16,5 x 9 cm. Veel metselwerk is er van deze kerk niet gevonden. Enkele lagen waren nog intact doch deze lagen onder de noordmuur van de huidige kerk. De derde kerk werd gebouwd tegen de zware toren van de tweede kerk en is gebouwd als kruiskerk met kleine transepten. Het transept is het dwarsschip bij een kruiskerk en bevindt zich aan de noordgevel van de huidige kerk buiten de bestaande noordmuur. Tijdens de opgravingen kon dit transept aan de buitenkant van de kerk worden vrij gegraven en konden we kennis nemen dat de vloer bestond uit kloostermoppen. De uitwendige maat van de transepten bedraagt 16 meter zodat ze tot 16 – 8,70 : 2= 3,65 meter buiten de langsgevels doorlopen. Opmerkelijk is dat er tijdens het bestaan van deze kerk niet binnen de kerkmuren werd begraven. Deze kruiskerk kan gedateerd worden uit de 13^de eeuw en heeft evenals haar voorgangster een ronde koorafsluiting. Opgemerkt kan nog worden dat dergelijke kruiskerken een kenmerk is van de Gotische bouwstijl. De Gotiek dateert in haar hoogtepunt uit de periode 1200 – 1450. We zien overigens in de vierde (huidige) kerk ook Gotische kenmerken. Althans in de kerk van voor de grote restauratie. Zie daarvoor het volgende deel. 

Plattegrond van de kerken die in Hollum hebben gestaan (klik hier voor vergroting)