Het dagelijks leven op Ameland 1940 - 1945
De inval van het Duitse leger op Ameland veranderde het leven ingrijpend. Met bijna duizend soldaten die twee keer zoveel inwoners in de gaten hielden, werd de bewegingsvrijheid van de Amelanders ernstig ingeperkt. Het bos, de duinen en het strand werden al snel verboden gebied, buiten de dorpen waren er weinig plaatsen waar de burgers nog mochten komen. Er moest zelfs toestemming gevraagd worden om Sinterklaas te vieren. De regels die in de rest van Nederland golden, werden ook op Ameland doorgevoerd; om acht uur ’s avonds binnen zijn, de ramen verduisteren, fietsen en radio’s inleveren.
De situatie op het eiland is echter niet te vergelijken met de gebeurtenissen in de rest van Nederland. Op Ameland was tijdens de oorlog bijvoorbeeld genoeg te eten. Dit heeft er voor gezorgd dat, in het bijzonder in de Hongerwinter, kinderen uit de stedelijke gebieden naar Ameland kwamen om aan te sterken. Op Ameland kregen de kinderen een kaartje om hun pols met hun naam erop en de opvangouders konden op deze manier het hun toegewezen kind er uit halen. De meeste kinderen bleven voor zes weken en in deze tijd kregen ze voldoende te eten om flink aangesterkt weer terug naar huis te gaan.
Ameland kende ook aspecten die de oorlog juist extra benadrukten. De afsluiting van het vaste land is hier een goed voorbeeld van. Zonder speciaal ausweis mocht men niet Ameland niet op of af. Op 22 januari 1942 plaatste de toenmalige burgemeester Bolomey een oproep in de Dockumer Courant:
“Waarschuwing: De burgemeester van Ameland deelt mede dat het ten strengste verboden en levensgevaarlijk is om vanaf den vasten wal naar deze gemeente te loopen over het Wad.” 1
Schippers moesten zich binnen 24 uur van aankomst melden en als ze weggingen dit 24 uur van te voren laten weten.2 Amelanders konden alleen in bepaalde gevallen een ausweis krijgen, als er bijvoorbeeld familie aan de wal ernstig ziek was. Deze ausweis was dan uitdrukkelijk geldig voor een korte periode, lange familiebezoeken werden niet toegestaan.3
De mannen op het eiland die in de leeftijdscategorie vielen om tewerkgesteld te worden, konden voor het grootste deel op Ameland blijven. In plaats van tewerkstelling in Duitsland werden ze ingeschakeld bij de bunkerbouw en sloop van vakantiehuisjes op het eiland. De mannen werden betaald voor deze werkzaamheden, maar het was geen vrije keuze, onder de oproepen stond dikgedrukt: “Niet aanmelding zal tot gevolg hebben tewerkstelling in Duitschland" 4
Aan de andere kant waren er mannen die tijdens de bezetting op zee voeren voor de koopvaardij en geen haven hadden om naar terug te keren. Zij moesten de oorlog afwachten in het buitenland. De gezinnen die zij hadden achter gelaten kenden hierdoor een moeilijke en onzekere tijd, de berichtgeving was ronduit slecht tijdens de oorlog. Vaak wisten zij niet waar hun mannen zich bevinden en of zij zelfs nog wel in leven waren.
Wat ook kenmerkend was voor de oorlogsjaren op Ameland, waren de overvliegende gevechtsvliegtuigen. Ook ’s nachts hoorde men ze vaak, wat de nachtrust niet ten goede kwam.5 De angst die de Amelanders hadden werd werkelijkheid toen op 21 september 1940 zeven bommen boven Hollum vielen, een meisje van vier jaar oud werd dodelijk getroffen, haar moeder raakte gewond aan het been.6
Op twaalf september 1944 vielen er geen bommen, maar stortte een heel vliegtuig neer in een weiland tussen Ballum en Hollum. Van de negen bemanningsleden overleefden vijf het ongeval, door tijdig met parachutes uit het vliegtuig te springen. Zij landden in Hollum en werden daar meteen door de Duitse soldaten gevangenen genomen. Bij het weiland waar het vliegtuig neerstortte staat nog steeds een gedenkteken.
Een ander bijzonder aspect waar Ameland tijdens de oorlog mee te maken had waren de lichamen van gesneuvelde soldaten die aan spoelden op het eiland. Een extreem voorbeeld hiervan vond plaats op zondag 28 juli en dinsdag 30 juli 1940, toen zijn in totaal 23 lijken aangespoeld.
Hoewel het leven tijdens de oorlog op Ameland in sommige gevallen zijn voordelen had, bijvoorbeeld de voedselbeschikking en tewerkstelling op het eiland, werden deze jaren gekenmerkt door het geïsoleerde en gecontroleerde bestaan. De Amelander bevolking kon alleen toekijken hoe het eiland een metamorfose onderging van opkomend vakantie-eiland naar een kale vlakte vol met grijze bunkers. Deze periode heeft zijn sporen nagelaten. Nu, zeventig jaar na dato, is de oorlog nog steeds aanwezig, zowel in het landschap als in de herinnering en overlevering van de bevolking.
Met dank aan Anna van der Molen
Bronnen:
1. Waarschuwing, Dockumer Courant, 22/01/1942
2. Verordening 30/01/1942 Gemeentearchief Ameland 153-1.75
3. Brief 17/03/1941 Gemeentearchief Ameland 153-1.75
4. Oproep 21/02/1944, Gemeentearchief Ameland, 518 – 1.83
5. Interview Johannes Klein, 03/02/2010 te Ameland
6. Melding oorlogsslachtoffers 22/01/1942, Gemeentearchief Ameland 682-1.865