Inventarisatie van Amelander tegeltableaus
Het is alweer lang geleden dat mij, via de gemeente Ameland, het verzoek bereikte om eens te zien of er nog tegeltableaus op Ameland te traceren zijn. Dit verzoek werd gedaan door de Stichting Fries Aardewerk, met name door de toenmalige directeur van het Fries Scheepvaartmuseum de heer Sytse ten Hoeve. Men had zich ten doel gesteld om oude tegeltableaus van de Friese aardewerkfabrieken te inventariseren, aan dit project werkte verder mee de heren; Pieter Tichelaar en Jan Pluis die al meerdere boeken hebben geschreven over de Friese,- Harlinger tegels. De start was om in de Pôllepraat een oproep te plaatsen aan eigenaars van tegeltableaus die afkomstig waren van Ameland met het verzoek zich te melden. De reacties waren opmerkelijk niet alleen van Ameland maar ook van mensen van buiten Ameland, die ooit op Ameland hebben gewoond reageerden op de oproep. Helaas heeft het enige tijd geduurd voordat een volledig overzicht gereed was maar uiteindelijk hierbij het resultaat.
Door Douwe de Boer
De gevolgde procedure is dat van de gemelde tegeltableaus foto’s zijn gemaakt en voorzien zijn van een globale omschrijving. Daarna zijn deze gegevens ter beoordeling gestuurd naar de st. Fries Aardewerk waar ze door de deskundigen werden voorzien van de nodige technische gegevens. Deze gegevens zijn verwerkt in de totale inventarisatie zoals u deze hierbij aantreft. Doch eerst een stukje geschiedenis over de Gleibakkerijen waar deze tegeltableaus zijn vervaardigd. Oorspronkelijk telde Friesland, tien gleibakkerijen waarvan de meeste in Harlingen hebben gestaan, hiervan waren er in de 17de eeuw nog vier grote Plateel- of Gleibakkerijen over gebleven. Het is dan ook niet zo bijzonder dat de tegeltableaus van Ameland allen uit Harlingen komen. Na 1730 waren er nog slechts drie gleibakkerijen in Harlingen in bedrijf, daar de meeste tegeltableaus uit deze tijd dateren en in Harlingen zijn gemaakt hier een overzicht van deze drie gleibakkerijen;
- Gleibakkeij van Hulst aan de Bolswardervaart ‘buiten de kerkpoort’.
- Gleibakkerij van Tjallingii aan de raamstraat.
- Gleibakkerij van Tjallingii aan de zoutsloot.
De tegeltableaus uit de inventarisatie zijn met name gemaakt in deze fabrieken. Van deze fabrieken is geen enkele nog in bedrijf.
Tegeltableau De Plaats 1 te Hollum.
Een tegeltableau van twee x drie = zes tegels voorstellende een zeilend vrachtschip, een zgn. Kofschip. Dit tegeltableau is oorspronkelijk afkomstig van de naastgelegen woning.
Maker: van Hulst, ‘ Buiten de kerkpoort’
Schlder: Folkert Park
Jaar: ca.: 1880
Gegevens: Kofschepen waren breed en volgebouwde kustvaarders, die in de 18de en 19de eeuw werden gebruikt voor de vaart naar het West-Europese kustgebied en van de Oostzee naar de Middellandse zee. Het schip had meestal twee masten, waarvan de achterste- of bazaansmast zich voor de overboord draaiende helmstok bevindt. Op het eind van de helmstok, boven het roer zat een versiering; klik op roerkop geheten, vaak in de vorm van een Mercuriuskop.
In de loop van de tijd werden op deze tuigage allerlei varianten ontwikkeld tot volledige driemast tuigage toe. Van dit zeer populaire scheepstype vrachtschip zijn in de 18de en 19de eeuw honderden exemplaren gebouwd. De afmeting van Friese koffen en galjoten (een type schip dat weinig verschilt van een kofschip) varieerden van ca. 80 x 20 voet tot 108 x 25 voet. De kof en galjoot hadden een mooie zeeg. De oudste koffen van begin 18de eeuw en kleine koffen hebben, in verband met de ronde vorm, zwaarden om afdrijven te voorkomen.
Uit tegelvaart van Jan Pluis.
Dit tegeltableau bevindt zich in Uithoorn, maar is wel afkomstig van Ameland, helaas weet de eigenaar niet meer uit welke woning, of in het algemeen vanwaar dit tableau afkomstig.
Tegeltableau van drie x drie = negen tegels voorstellende een vaas met bloemen.
Maker: Tjallingii in Harlingen.
Schilder: onbekend.
Jaar: ongeveer 1850.
Gegevens: Een vaas met bloemen op deze wijze uitgevoerd is uniek, volgens Jan Pluis heeft hij een dergelijke uitvoering nooit eerder gezien.
Ook dit tegeltableau bevindt zich in Uithoorn en is van dezelfde eigenaar als het hiervoor vermelde tableau.
Een tegeltableau van drie x twee = zes tegels voorstellende een springend paard met onder de voorbenen een gebouwtje. Het tableau is oorspronkelijk afkomstig uit de boerderij aan tussendijken nr. 26 en dan met name uit het aangebouwde gedeelte met de jaartalankers 1794, het hoofdgebouw draagt de jaartalankers 1721.
Maker: vermoedelijk gleifabriek van Hulst ‘ buiten de kerkpoort’
Schilder: vermoedelijk Folkert Park.
Jaar: ca. 1880
Een tegeltableau van twee x drie = zes tegels voorstellende een springend paard. Dit tableau bevindt zich in het oudste huis van Ameland aan de Joh. Bakkerstraat nr. 7 te Hollum. (de lijst van jaartalankers uit 1925 geven aan; 1561, nu staat er 1516 op de gevel, de jaartalankers kunnen in de loop der tijd verwisseld zijn) In de woning zijn vele wanden bezet met oude tegels. Het tegeltableau bevindt zich in de schoorsteenwand van de woonkamer.
Maker: Tjallingii te Harlingen.
Schilder: Barend Visser.
Jaar: ca.1875
Een tegeltableau dat zich bevindt in Beesterzwaag maar afkomstig is van een woning op het Zwaneplein te Hollum,
Een tegeltableau van twee x drie = zes tegels, voorstellende een vaas met bloemen.
Maker: Frans Tjallingii en familie te Harlingen
Schilder: onbekend.
Jaar: ca. 1820.
Gegevens: dit tableau is afkomstig uit de woning van Klaas de Vries (de Waterman), dat op het het Zwaneplein heeft gestaan en in 1955 door de gemeente Ameland is afgebroken om een bredere weg mogelijk te maken.
Een tegeltableau van drie x vier = 12 tegels voorstellende een vaas met bloemen en vogels, dat zich bevindt in een oud boerderijtje aan de kooiweg 28 te Buren. De stilering loopt niet overal foutloos door in de volgende tegel, toch is dit niet storend. Het wijst op vroegere deskundige restauratie.
Maker: Harlingen
Schilder: onbekend.
Jaar: ca. 1800.
Gegevens: In het Rijksmuseum Lambert van Meerten te Delft bevindt zich een identiek tableau, dat wordt gedateerd uit de tweede helft van de 18de eeuw.
Een tegeltableau van drie x drie = negen tegels voorstellende een bootschip. Dit tableau bevindt zich in een woning aan de Kardinaal de 
Jongweg 6 te Nes.
Maker: Frans Tjallingii gleifabriek aan de zoutsloot te Harlingen.
Schilder: ?
Jaar; 1800. De woning dateert uit 1771, het tableau zou dus 30 jaar jonger zijn dan de woning.
Gegevens: 1- het bootschip is in het begin van de 18de eeuw ontwikkeld uit het fluitschip, welke laatste benaming, tot het verdwijnen van het type, in het begin van de 19de eeuw, ook voor dit schip gangbaar was. Net als het fluitschip was het bootschip een dwarsgetuigde driemaster met ronde boeg en rond achterschip. De dekken van het bootschip waren echter veel breder en de achterzijde werd gekenmerkt door het buiten de romp uitstekende dikwijls, rijk versierde, hakkebord. Het schip was in de 18e eeuw het meest gangbare vrachtschip vooral voor de Oostzeehandel. Daarnaast werd een bootschip veelvuldig gebruikt voor de walvisvaart. De afmetingen varieerden van 125 x 25 voet tot ca. 135 x 27 voet (uit ‘’tegelvaart, Friese tegeltableaus’’ van Jan Pluis).
2- De woning aan de Kardinaal de Jongweg 6 is, volgens de jaartalankers, gebouwd in 1771. De grote schuur, aan de oostzijde van de woning, is pas in 1832 aangebouwd. Gezien de dubbele waterlijst in de topgevel kan de woning gebouwd zijn door een commandeur. In 1830 was Wietje Minnes Zwart, met als beroep zeekapitein, de eigenaar van de woning.
Museum Sorgdrager, Oosterlaan 31 te Hollum op Ameland
Een tegeltableau van drie x vier = twaalf tegels voorstellende de walvisvaarder ‘Barbice Welvaren’
Maker: Dit tableau is gemaakt in Harlingen.
Schilder: Pals Karsten
Jaar: 1751
Gegevens: Pals Karstens, heeft 73 tegeltableaus geschilderd en heeft van 1723 to 1776 gewerkt bj de gleibakkerij ‘’ Buiten de kerkpoort’’ die verschillende eigenaars heeft gehad. De woning, nu museum, is gebouwd in 1751 door Pieter C. Sorgdrager, hij was commandeur op de genoemde walvisvaarder.
Opvallend is de fijnmazige wijze van schilderen van Pals Karsten met de verfijnde details.
Van Camminghastraat te Ballum
Een tegeltableau van vier x vier =16 tegels voorstellende een mand met bloemen met in een cartouche een schip onder zeil.
Maker: gleibakkerij ‘’Buiten de kerkpoort’’
Schilder: Pals Karsten.
Jaar: ca. 1770. (niet exact aan te geven).
Gegevens: Het tegeltableau is uitgevoerd in bruin/paarse tegels en is tot nu te het enigste bekende werk van Pals Karsten dat is uitgevoerd met een bloemenmand. De meeste werken van zijn hand zijn tegeltableaus met afbeeldingen van schepen en een enkele ook wel met bloempotten. Dit tableau is overigens een bijzonder stuk van Pals Karstens die actief was van 1723 to 1776. In de cartouche van de pedestal schilderde hij het schip van Hans Feykes uit Ballum. Hans Feykes heeft in 1759, 1760 1761, 1764 en 1765 gevaren op het koopvaardijschip ‘’ De Jacob’’
Detail van het tegeltableau; de cartouche in de pedestal’. Op de voorgrond een driemast galjoot, met in de vlag de naam Hans Feykes.
Twee tegeltableaus beiden bestaande uit vier tegels, de een voorstellende een springend paard de ander een koe.
Maker: van Hulst ‘’ Buiten de Kerkpoort’’
Schilder: onbekend
Jaar: ca. 1810.
Gegevens: beide tableaus bevinden zich in de Zuiderlaan nr. 6 doch de oorspronkelijke herkomst is helaas onbekend.
Als aanvulling op dit artikel nog het volgende:
Nadat deze inventarisatie in de Pollepraat was geplaatst werd een reactie gestuurd door Tea Hofstra-de Vries uit Hellevoetsluis, zij schreef:
‘Wat leuk, dat ik in de laatste Pôllepraat, de naam van mijn grootvader uit Harlingen tegenkwam. Folkert Park tegelschilder.”
Pieter Jan Borsch meldde toen het volgende:
Tea is een dochter van Jan de Vries en Itje Park, haar vader heeft in circa 1935 het zomerhuis ‘Vriespark’ gebouwd. Vader Jan de Vries was kapitein op het ss Ootmarsum dat op 23 november 1940, in konvooi varende is getorpedeerd door een Duitse U-boot. Alle opvarende kwamen daarbij om.
Tegelschilder Folkert Park is in 1918 aan de Spaanse griep overleden.
Deze inventarisatie is niet volledig. Hier en daar ontbreken er gegevens. De redactie komt graag met u in contact als u meer informatie heeft via info@amelanderhistorie.nl
Interessant? Laat een reactie achter voor de auteur!