Rentmeester Gerbrandus Metz (1665-1727)
Deze twee schilderijen zijn aanwezig in de RK-pastorie bij de St. Clemenskerk. Ze zijn niet gesigneerd en er staan geen verdere aanwijzingen op wie of wat het kan zijn. De manspersoon is gekleed in een jas met omgeslagen manchet met grote knopen en een kanten strik onder zijn hals. Gezeten aan een orgel of een schrijfkabinet. De vrouw heeft kleding met borduursels op het lijfje en verder witte kant met bloemmotieven langs de rand. De kleding lijkt 18e eeuws. Echter kijken we op de achterkant dan zijn ze geschilderd op zachtboard. Mijn meest waarschijnlijke verklaring is dat deze portretten geschilderd zijn voor het feest van het 300-jarig bestaan van de parochie in 1946. Er was toen een succesvol toneelstuk over de parochiegeschiedenis. Deze portretten zouden dan voor kunnen stellen Gerbrandus Metz en (H)Ester Meinderts Bootsma. Maar dat blijft gissen.
Gerbrandus Metz, * ca 1665, + najaar 1727. Rentmeester van de Nassause Domeinen op Ameland. Gehuwd voor 1697 met Hester Meinderts Bootsma + 10 okt. 1737 te Ballum.
Gerbrandus Metz was de belangrijkste ambtelijke vertegenwoordiger van de eigenaren van Ameland. Vanaf 1698 eerst als executeur en advocaat-fiscaal, openbaar aanklager, van de familie Thoe Schwartzenbergh. In 1704 ging de 'vrije en souvereine erfheerlijkheid' van Ameland met alle rechten en opbrengsten en met het oude Slot van Ballum naar de Friese tak van de Oranjes. Vanaf toen was zijn functie Rentmeester. Hij vult vanaf 1704 zorgvuldig de rekenboeken in die thans nog in de Nassause Domein-archieven berusten. Daar zijn nog vele schriftelijke restanten te vinden van Gerbrandus' activiteiten. We zullen enkelen benoemen.
Hij was verwoed jager. Regelmatig stuurt hij gevangen wild naar het Princesselijk hof in Leeuwarden: houtsnippen, houtduiven, lijsters en soms gerookte krabben.
Vanaf 1705 start Gerbrandus Metz met de aanleg van de eendenkooi achter Buren. Als locatie voor de eendenkooi met de bebouwing werd gekozen het gebied ten noorden van de Swartwolsterlanden. Die gronden lagen tussen de gemeenschappelijke gronden van Buren en waren verkaveld. In 1560 lag hier nog het dorp Swartenwolden dat sindsdien verdwenen is. De plaats van het kooihuis was te typeren als droge heidegrond.
De aanleg van de kooi en het kooihuis kostte in 1705 fl. 4154 Carolusguldens, 13 stuivers en 6 cent. Inclusief de aankoop van vogels en voer. Er werden toen ook twee kooikershondjes aangeschaft. Ter zelfde tijd wordt ook de bepaling van het Kooirecht ingevoerd om de stilte en de rust rondom de kooi te waarborgen. Binnen een straal van 600 roeden (2400 m) mag men niet schieten of anderszins rumoer maken.
In de decembermaand van 1717 raast er een zware storm over Ameland en vele dijken raken vernield. Alles staat onder water. De drinkwaterputten staan vol zout zeewater. De dorpen onderling zijn niet bereikbaar. De dure paarden en dekhengsten, hadden in de stallen bij het slot tot hun lijf in het water gestaan. De kooiker op de nieuwe Kooiplaats zijn koeien waren verdronken maar hij kon zijn vrouw en kinderen redden. In bovenstaande brief aan de Prinses, vraagt en verkrijgt Gerbrandus Metz van Hare Hoogheid, bij wijze van tegemoetkoming voor alle huurders en pachters een korting van de halve jaarsom.
Afbeelding uit de Friesland post, sept. 1983
In 1718 laat hij zich informeren over oesterteelt. Hij laat door een Amelander schipper de beste oesters uit Engeland halen, 70 haringtonnen met Colchester oesters. Aan de zuidoostkant van het Slot van Ballum aan de wadkant was een oesterput gemaakt. Ongeveer 45 bij 25 meter. Rondom zijn lage dijkjes aangebracht, opgebouwd met takken en opgevuld met klei, stenen en boven met stro gekramd. Het water kan na de vloed via een houten sluisje wegvloeien.
In 1718 wordt Gerbrand aangesteld als biersteker. Hij krijgt het alleenrecht om bieren op Ameland te importeren en bij de ingezetenen en tappers aan de man te brengen. Dit als reactie van het Hof op de vele illegale import van bier waarmee de Princes haar invoerrechten misloopt. Dat dit veel onrust bij de herbergiers veroorzaakte mag duidelijk zijn.
Octrooi voor Gerbrand Metz voor het drijven van bierstal op Ameland, 10 april 1718
Gerbrand was de zoon van Hans Metz, chirurgein in Leeuwarden. Dat maakte dat hij ook wel eens mensen van kankergezwellen moest bevrijden.
Een belangrijke inkomstenbron van de Prinses van Nassau waren de inkomsten verkregen door de verkoop van zeebrieven. Het was een soort ligitimatie en identificatie op zee. De schipper kon in oorlogstijden duidelijk maken dat hij niet tot de oorlogsvoerende partij hoorde. In 1726 waren er nogal watschippers in gebreke met de betaling van 2 caroligulden en 15 stuivers.
Schrijven van Metz en antwoord van de Princes in 1726 dat als de zeebrieven niet voor de maand augustus zijn opgehaald en betaald de nalatige door middel van executie te vorderen en te innen.
Zeebrieven 1715. Een lange lijst met schippers die in aanmerking komen voor een zeebrief.
Een beroerde positie waar Gerbrandus Metz, executeur, advocaat-fiscaal in terecht kwam, was de kwestie Pennaert. Door een procedurefout was er in 1723 geen toestemming voor een nieuwe priester gevraagd aan de Vrouwe van Ameland. Die benoemde vervolgens de van Rome afvallige Jansenistische priester Pennaert. Toen waren de poppen aan het dansen in de katholieke enclave. De kerkleden accepteerden deze priester en leraar niet. Er volgde een complete tegenwerking met als gevolg een leeggehaalde pastorie, inclusief een lege groentetuin, een lege kerk op zondag, vervolging van bejaarde kerkvoogden en een dienster van de vorige pastoor die moest onderduiken voor een groep gezonden soldaten. Gerardus Metz zat hier als zaakgelastigde van de Prinses van Nassau tussenin. Hij en zijn vrouw waren immers trouwe katholieken. Elke zondag kwam hij met zijn gezin vanuit Ballum met een rijtuig naar het eenvoudige kerkje in Nes. Twee dagen na de komst van Pennaert, was het kerstmis en zaten er maar 8 katholieken in de kerk, waaronder 4 kinderen van Metz. Hij zelf niet! Na kerstmis bleef de kerk leeg ook van het gezin Metz. In januari 1724 zaten de breide grijsaards Douwe Ones en Gerrit Haantjes nog opgesloten in het hondegat van het Slot te Ballum. Hester Meinderts de vrouw van Gerbrandus Metz stuurde haar zoon Oeke naar de kelders van het Slot om de gevangenen aan te moedigen om vooral niet van hun geloof af te vallen. Hester zei zelf in een opstandige bui;"nu zitten ze daar, laten ze mij ook maar halen, ik acht mij gelukkig om voor het geloof te zitten. Zeg ze dat maar". Het was deze moedige geloofsverklaring van Ester Meinderts dat de inwoners van Buren haar 200 jaar later eerden met het vernoemen van een weg naar haar. De Ester Meindertsweg in Buren.
Naast de drukke ambtelijke werkzaamheden van Rentmeester hield Gerbrand er ook nog een boerderij op na. In de rekenboeken zien we zijn naam voor betaalde huur voor akkergrond en roggeland. In 1751 krijgt zoon Dirk Metz de pacht van deze boerderij. Er hoorden 100 Achtendelen land bij in de Ballumermiede. Verder was Dirk gebruiker van 'stallingen behoorende' bij het Slot.
Camminghastraat 6 te Ballum. Vermoedelijk woonde Gerbrand Metz hier met Ester Meinderts. Zeker is dat op deze plaats de stoeterij gevestigd was. De jaarankers geven 1789 aan. Uit opgravingen zijn er in de ondergrond restanten van een paardenstal gevonden en een grote waterput van kloostermoppen. Zoon Dirk Metz was in zijn tijd hengstenhouder alhier.
In de herfst van 1727 komt Gerbrand te overlijden. Hij is dan 62 of 63 jaar oud. Ester Meinderts overleed 10 jaar later in 1737. Samen hadden ze 10 kinderen. De oudste zoon Hans was een bekwaam burgemeester en chirurg in Hollum. Zoon Meindert was ook burgemeester in Hollum en bakker. Later was Meindert woordvoerder voor de wagenaars die weigerden hofdiensten voor de Prinses te voeren. Douwe was burgemeester en 'hospes' in Ballum en huwde in de Ned.Herv. kerk. Zoon Dirk was landbouwer in Ballum, genoemd als kerkvoogd. Veel nakomelingen zien we terug in bestuursfuncties op het eiland. Bijvoorbeeld een Gerben als President van het Geregte op Ameland in de Franse tijd. Of Meindert als Swartwoudster Regter. Ze vielen dus op vanwege goede intellectuele vaardigheden. Zeer velen vonden ook hun broodwinning op zee en velen vonden daar ook hun dood.
Bronnen
Het voorgeslacht van kardinaal De Jong van Aukes
'Een en al boerderij op Ameland' en 'Verrassende inkijkjes in de rijke geschiedenis' beide boeken van Oense Straatsma
Friesland post september 1983
Nassau Archief copieën met dank aan Jacob Roep.