Visie van gemeente Ameland op de begraafplaatsen

Op 21 mei vond er een informatiebijeenkomst over het gemeentebeleid voor de historische begraafplaatsen in het gemeentehuis plaats. Tijdens deze bijeenkomst werd de visie van de gemeente op de begraafplaatsen gepresenteerd en volgde een toelichting op het voorgenomen beleid. Ruim veertig belangstellenden kwamen hierop af. De volgende vragen stonden centraal: hoe gaat de gemeente Ameland om met de historische begraafplaatsen op het eiland? Zijn de begraafplaatsen vooral van waarde, of zijn ze louter functioneel? Moeten er meer regels komen en wat betekenen die dan voor de mensen die een dierbare willen begraven?

Door Jacob Roep

Totstandkoming grafstenenbeleid

Ruim drie jaar geleden maakte de gemeente Ameland bekend dat oude grafzerken van de begraafplaatsen zouden worden verwijderd. Dit bericht deed veel stof opwaaien en leidde tot kritische vragen in de gemeenteraad over het beleid ten aanzien van de begraafplaatsen. Het uitgangspunt was toen kostendekkend te werken. De gemeente baseerde haar beleid op een oude lijst met waardevolle grafstenen. De andere oude grafstenen zouden worden verwijderd omdat die te duur in onderhoud waren. De gemeente had duidelijk behoefte aan meer kennis over de grafstenen, begraafplaatsen en grafrechten. Verder moest de administratie op orde worden gebracht en dienden de juridische aspecten van het begraven in kaart te worden gebracht. Een werkgroep bestaande uit Joke Mosterman, Jan Wijnberg, Anne de Jong, Pieter Jan Borsch, Sjouke Winia en streekarchivaris Tjeerd Jongsma maakten een inventarisatie van de grafmonumenten op de gemeentelijke begraafplaatsen in Hollum, Ballum en Nes. In deze inventarisaties staan de karakteristieke en cultuurhistorische waarden van meer dan 100 graven beschreven. Ondertussen werd door de gemeente ook advies bij de funerair deskundige Leon Bok ingewonnen. Bok is al meer dan 25 jaar adviseur op het gebied van funerair erfgoed en beleid. Hij presenteerde tijdens de bijeenkomst ook de visie van gemeente Ameland die luidt:

‘Het begraven op de kerkhoven van Ameland levert naast genealogische waarden ook cultuurhistorische waarden op. Het aanbieden van voldoende grafruimte gaat hand in hand met het garanderen van behoud van de geschiedenis. Voorlichting en communicatie over de historie en begraafpraktijk zijn onderdeel van het dagelijkse beheer. De begraafplaatsen worden meer geëxploiteerd als cultuurhistorische locaties in plaats van louter technische locaties voor lijkbezorging. Nieuwe ontwikkelingen zijn niet uitgesloten maar deze zullen begeleid worden ten opzichte van de gegroeide waarden. De karakteristieken van de begraafplaatsen vormen de leidraad bij het beheer.’

Uniek karakter

Leon Bok ging kort in op de geschiedenis van de drie begraafplaatsen die teruggaat tot de middeleeuwen. In die tijd werden er nog geen grafmonumenten geplaatst. Bij alle drie gemeentelijke begraafplaatsen heeft vroeger een kerk gestaan. Alleen in Hollum staat nog een kerk bij de begraafplaats. De typische hoge grafstenen uit de walvisvaart, de zogenoemde stèles, zijn erg zeldzaam in Nederland. De oudste stenen stammen uit het begin van de 18^e eeuw. De grafstenen vertegenwoordigen een belangrijke periode uit de Amelander geschiedenis. Met deze “parels uit de kroon van Ameland”, zoals Bok de begraafplaatsen noemde, moet voorzichtig worden omgegaan.

Het kerkje van Ballum in 1722, getekend door J. Stellingwerf

Beleid

Nu de gemeente een visie heeft, is het ook belangrijk die in beleid om te zetten. Daarin moet worden vastgelegd hoe in de toekomst met de grafstenen en begraafplaatsen wordt omgegaan. Uit onderzoek is gebleken dat er op alle begraafplaatsen voldoende ruimte is maar er moet wel bewuster met die ruimte worden omgegaan. Een van de uitgangspunten is dat de cultuurhistorische waarde blijft behouden. Door sommige karakteristieke grafstenen te blijven hergebruiken en de begraafplaats in zones te verdelen, zoals een historische zone, een zone voor verweesde grafstenen (zonder rechthebbende/grafrechten) en een zone waar feitelijke alles mag. Dus de plek waar iemand begraven wordt, bepaalt mede hoe het grafmonument er komt uit te zien. Een tuintje om een graf zou dus niet binnen een bepaalde zone kunnen passen. De gemeente behoudt zich dan het recht dit te weigeren. Overigens sluit de gemeente niets uit. In overleg is er veel mogelijk.

Met de tijd veranderen ook de wensen van mensen. Zo willen steeds meer mensen gecremeerd worden maar is er niet een urnenmuur op de begraafplaatsen. Een alternatief is dan een urn in een bestaand graf bij te zetten. As uitstrooien in de natuur is verboden. Daarvoor zijn er uitstrooivelden op de begraafplaatsen. Hoe de gemeente hier invulling aangeeft, is nog de vraag. Daarvoor zou ook onderzoek onder Amelanders gedaan kunnen worden waar behoefte aan is.

Toekomst

De begraafplaatsen zijn ook trekpleisters voor toeristen. Vanuit die belangstelling zouden in de toekomst rondleidingen gegeven kunnen worden. Een stichting of werkgroep zou die kunnen organiseren. Deze stichting kan verder zorgen voor het onderhoud aan de oude grafstenen. Als er per dorp vrijwilligers worden gezocht, kunnen die op een aantal momenten in het jaar de stenen reinigen. Verder kan een stichting subsidie voor de stenen aanvragen, omdat het hier toch om erfgoed gaat. En een convenant met de gemeente afsluiten waarin de afspraken worden bevestigd. De gemeente zou zo’n stichting eventueel kunnen ondersteunen. Een aantal leden van de werkgroep is met het bestuur van stichting ‘De Ouwe Pôlle’ in gesprek of zij een rol bij het onderhoud van de grafstenen wil vervullen. De gemeente heeft al toegezegd dit initiatief te willen ondersteunen.

Verder streeft de gemeente er naar meer ruimte tussen de graven te creëren aangezien die nu te dicht op elkaar liggen. Vroeger waren de mensen kleiner dan tegenwoordig dus staan de graven gemiddeld 1,8 meter van elkaar terwijl nu naar 2 meter wordt gestreefd. Als op termijn bij een graf de rechten zijn vervallen, kan de gemeente de steen verplaatsen zodat er meer ruimte komt. Zo kan het grafregime veranderd worden.

Tot slot kan de gemeente op iedere begraafplaats rechthebbenden gedenkplaatsen laten inrichten. Het is een landelijke trend om zo’n plek aan te wijzen waar mensen herdacht kunnen worden.

Kanttekeningen

De katholieke begraafplaats valt niet onder het gemeentebeleid. Deze begraafplaats bij de Sint Clemenskerk is van de katholieke gemeente. De oude katholieke begraafplaats is wel van de gemeente. Op dit stuk grond geldt nog steeds de bestemming begraafplaats maar hier wordt al bijna een eeuw niet meer begraven. De werkgroep onderzoekt of de grafmonumenten opgeknapt kunnen worden. Daarbij kan gedacht worden om de stenen schoon te maken. De groene korstmossen op de stenen zijn niet schadelijk. De stenen zijn nu wel slecht leesbaar maar opknappen is niet altijd het beste uitgangspunt. “Soms is het beter niets te doen”, verklaart Bok.

Vanuit het publiek werd terecht de vraag gesteld wat er met de stenen gebeurt die niet op de inventarisatie staan. Deze zogenaamde ‘verweesde stenen’, grafstenen zonder rechthebbende, komen op de historische zone te staan. Bestaande grafrechten worden gerespecteerd naar de verordening naar die is gesloten. Dus bij een graf uit 1880 gelden de regels uit die tijd. Soms moet de gemeente daarvoor het archief in en controleren welke regels er toen golden. De rechthebbende heeft altijd het laatste woord. Grafstenen met eeuwigdurende grafrechten gelden alleen als er nog een rechthebbende is.

De oudste grafsteen van Ameland is van Hendrik Lamberts, stamvader van de familie Kooiker

Voorlichting

Het nieuwe beleid neemt veel onzekerheid weg maar zorgt ook voor vragen. Daar is de gemeente haar van bewust. Om die reden hebben ze een communicatieplan gemaakt om de Amelanders zo goed mogelijk te informeren. Binnenkort wordt huis-aan-huis een flyer met informatie bezorgd. Alle informatie over het nieuwe beleid voor de gemeentelijke begraafplaatsen staat ook op de website van de gemeente. De begraafplaatsen zijn er voor alle Amelanders dus gaat dit thema iedereen aan. De gemeente hoopt dat de eilanders goed nadenken wat ze willen om in de toekomst zoveel mogelijk problemen te voorkomen. “Denken over je grafsteen en waar die moet staan, is een moeilijk thema. Toch praat men hier vrijer over dan 25 jaar geleden”, zegt Bok.

Dit artikel is afkomstig uit een eerdere uitgave van magazine De Amelander en is met toestemming van de redactie geplaatst. © De Amelander