Vlag wappert ruim drie eeuwen over Ameland

05-08-2019 19:45

Overal op Ameland wappert de vlag van het eiland. Meestal is er wel een bries die ervoor zorgt dat goed te zien is, wat er allemaal op te zien is. Het oudste spoor van de Amelander vlag is ruim drie eeuwen oud. Al die tijd is zij niet even uitbundig gebruikt. Zij raakte een tijdlang in vergetelheid. Toen de teruggevonden vlag in 1950 als gemeentevlag werd vastgesteld, zag men de kleur van de schuine balkjes niet zo goed. Die oorspronkelijk blauwe banen werden toen voor zwart aangezien.

Door Jos Poels

Vlag van Ameland

Bij de Amsterdamse etser en uitgever Pieter Schenck verscheen driehonderdjaar geleden, in 1711, een heel mooie vlaggenkaart met de lange titel Schouwpark aller Scheepsvlaggen des geheelen Water-Waerelds; vermeerderd met ruim 50 nieuwe, nooit voor dezen in 't Licht gebracht; en verbeterd van veele grove fouten bij anderen begaan.' Een van de 50 nieuwe, nooit eerder gepubliceerde vlaggen was die van Ameland. Die stond erop met vier horizontale banen, met op het midden van de bovenste en de derde baan een halve maan. En in de tweede en onderste baan drie korte balkjes, die naar links lijken om te vallen. In kleur drukken was toen moeilijk, waardoor de koper de vlaggenkaart zelf moest inkleuren.

De gearceerde vlakken gaven aan wat blauw moest worden ingekleurd; de stippeltjes geel; en wit moest wit blijven. Schenck's vlaggenkaart, die diezelfde eeuw nog enkele keren bij andere uitgevers is herdrukt, is het oudste bewijs van het bestaan van een Amelander vlag. Het is zonder meer aan te nemen dat die ouder was, want in die tijd duurde het soms jaren om 'ontdekt' te worden voor een plaatsje op een vlaggenkaart. Ameland was toen een kleine zeenatie, wat het te danken had aan zijn speciale status, waardoor het geen onderdeel was van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

In het Wapen- en Vlaggenboek Hesman, dat uit diezelfde tijd dateert en waarin de Fries Gerrit Hesman vlaggen optekende die hij kende, komt ook een Amelander vlag voor. Die bestaat uit vier even hoge banen, die Hesman blauw en geel kleurde en geen andere emblemen meegaf.

Links: Ameland op de vlaggenkaart van Pieter Schenck uit 1711. De gearceerde vlakken geven aan wat blauw gekleurd moest worden. De gestippelde vakken stonden voor geel, en wit was wit.

Rechts: In het Wapen- en Vlaggenboek van de Fries Gerrit Hesman heeft de Amelander vlag geen maantjes en balken

De zee

Vlaggen vinden hun oorsprong op zee, waar ze door schepen werden gebruikt. Pas twee eeuwen geleden zijn ze aan land gekomen en worden sindsdien op de manier gebruikt zoals dat vandaag de dag nog gebeurt. De oorsprong van de Amelander vlag moet dan ook op zee worden gezocht. Ameland was rond 1400 in het bezit gekomen van de familie Cammingha, die het eiland als vrije heerlijkheid bestuurde. Deze bleef tijdens de Tachtigjarige Oorlog, toen Nederland zich van Spanje vrijvocht, ook buiten de Republiek der Verenigde Nederlanden. Dat Ameland niet bij de Republiek behoorde, werd in 1651 duidelijk onderstreept toen die met Engeland in oorlog raakte. De Amelander vrijheer Watso van Cammingha stuurde twee afgevaardigden naar de Engelse 'protector` Oliver Cromwell om de neutraliteit van het eiland en de schepen te bepleiten. Cromwell liet zich door hen overtuigen geen Amelander schepen, dat waren toen hoofdzakelijk vissersschepen, aan te vallen. Dat kon hij echter alleen nakomen als aan de schepen te zien was dat ze Ameland als thuishaven hadden. Vlaggen dienden om te laten zien van wie het schip was en waar het vandaan kwam. Hoe de vlaggen van Ameland er toen uitzagen, is onbekend.  

Oranje

De laatste Cammíngha stierf in 1681. De vrije heerlijkheid ging toen over in handen van de familie Thoe Schwartsenberg en Hohenlandsberg. Die verkocht het eiland in 1704 voor 170.000 gulden aan Johan Willem Friso, de erfstadhouder van Friesland. Ameland kwam in handen van de Oranjes, maar werd wel buiten de Republiek der Verenigde Nederlanden gehouden. Het is rond de tijd dat de vlaggenkaart van Pieter Schenck in 1711 wordt gedrukt. Dat de Amelander vlag die Schenck op zijn Schouwpark aller Scheepsvlaggen heeft gezet, werkelijk heeft gewapperd, blijkt in 1723. De Delfts blauw aardewerkfabriek De Grieksche A maakte toen op speciaal verzoek een bord, met daarop een zeilschip dat twee Amelander vlaggen voert. Het blauw-wit gekleurde bord bevindt zich in het Historisch Museum in Arnhem. Het zeilschip was getooid met een driekleur in top - waarschijnlijk de Nederlandse - en Amelander vlaggen op de voor- en achtersteven. Op de spiegel van de boot stond: 'Dejonge Nagtegaal Anno 1715. Boven het schip is nog te lezen: 'Schipper Hendrik Jacobs Nagtegaal: Van Amelant Anno 1723 D: 10 April.' Doordat het dundoek van Ameland op Schenck's vlaggenkaart stond, werd die onder een groter publiek bekend. Andere vlaggenkaartenmakers kopieerden die, waardoor de vlag van Ameland nóg bekender werd. In 1782 werd de Amelander vlag nog gezien door gezagvoerder D. Muller van het VOC-schip de Amsterdam.

Negen jaar later, in 1791 ziet ook Gerrit van der Jagt de Amelander vlag. In zijn boek ‘Het Vaderland met geheel nieuwe geteekende en gekleurde kaarten van iedere provincie, de generaliteitslanden en de geheele republiek' schrijft Van der Jagt over de vlag, die veel lijkt op het familiewapen van de Cammingha`s: 'De uitgaaf der Wetten van 't Jaar 1658, heeft de Afbeelding van eenen Kamminga, toenmalig onafhanglyk Erfheer, en van zyn Wapen, waar in Kammen; nog in de vernieuwde Amelander Vlag door ons gezien.' De schrijver vertelde jammer genoeg niet wat er aan die vlag precies was veranderd.

Nederlands

Toen de Franse Revolutie in 1795 Nederland bereikte, raakten de Oranjes de zeggenschap over het eiland kwijt. In 1801 werd bij Staatsregeling verklaard dat Ameland voortaan bij Friesland hoorde. Met deze annexatie raakte Ameland zijn speciale, onafhankelijke status kwijt. De eigen vlag raakte Ameland echter niet kwijt. Er dook zelfs een tweede vlag voor Ameland op. Daarover zei AJ. van der Aa in het Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden in 1851: “De vlag van het eil[and] bestaat uit zes horizontale strepen, afwisselend blaauw en wit; in de drie blaauwe eene staande halve maan van wit.' Deze werd in 1860 in het eerste officiële Nederlandse vlaggenboek Vlaggen van alle Natien, van marineofficier H.C. Steenbergen afgebeeld, naast de Amelander vlag van 1711. Steenbergen had gebruik kunnen maken van de resultaten van het onderzoek dat in 1857 in opdracht van de minister van Binnenlandse Zaken was gedaan naar het bestaan van provincie- en stadsvlaggen.

Het gemeentebestuur van Ameland stuurde deze afbeelding van de vlag van het eiland in 1857 naar de minister van Binnenlandse Zaken

Vanuit het gemeentehuis op Ameland werd een kleurentekening van de vlag opgestuurd. Daarop was duidelijk te zien dat de vlag vier horizontale banen had. De bovenste en de derde baan waren blauw, met op het midden een witte halve maan, met hoorns die naar het uitwaaiende deel van de vlag ‘wijzen’. Op het midden van de tweede en onderste gele baan stonden naar links hellende blauwe balken.

Gemeentewapen van Ameland

Het uiterlijk van de vlag van Ameland heeft veel weg van het wapen van Ameland, dat weer is ontleend aan de familie Cammingha. Wapen en vlag hebben dan ook veel met elkaar te maken. Het gemeentewapen van Ameland werd bevestigd - wat betekent dat het vóór die tijd ook al werd gebruikt - bij Besluit van de Hoge Raad van Adel van 25 maart 1818. Die omschreef het wapen in de taal van de heraldiek als: 'in de lengte doorsneden; de regter helft van goud beladen met drie zwarte dwarsbalken van de regter boven naar de linker beneden hoek nederdalende; de linker helft van lazuur beladen met een wasschende maan van zilver.' 

ln onheraldische taal: Doormidden gedeeld, met aan de ene zijde een goudgeel vak met drie schuine zwarte balken. De andere helft blauw met een zilverwitte halve, wassende maan.

“De Amelander schalken / stolen drie balken / des avonds in de maneschijn / daarom zal dit hun wapen zijn', heette het in 1787 in een overlevering die vertelde dat Amelanders op Terschelling drie balken stalen om er een galg voor veedieven van te bouwen.

Nederlandse vlag

De Amelander vlag werd vanaf het midden van de negentiende eeuw langzaam maar zeker weggedrukt door de Nederlandse vlag. Die moest immers ook als nationaliteitsvlag door de Amelander schepen worden gebruikt. De Amelander vlag verdween daardoor een tijd van het toneel. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er in het hele land ineens behoefte aan vlaggen om daarmee de eigen identiteit uit te dragen. Het was de tijd dat de Nederlandse provincies en gemeenten aparte vlaggen gingen gebruiken. In enkele gevallen konden ze daarbij teruggríjpen op oude voorbeelden. J. Woudstra uit Nes maakte zich bij de gemeente sterk voor de herinvoering van de vlag van Ameland. Er was even sprake van de Amelander vlag zonder emblemen erop, zoals Gerrit Hesman die had opgetekend, vast te stellen. Leeuwarden stak daar een stokje voor. De gemeenteraad van de Friese hoofdstad besloot op 1 augustus 1947 een vlag met vier even hoge banen van blauw en geel aan te nemen. Leeuwarden baseerde zich ook op de tekening die Hesman had gemaakt van hun vlag.

In het Scheepvaartmuseum in Amsterdam vond Woudstra aanwijzingen over het bestaan van de vlag die voor het eerst te zien was op de vlaggenkaart van Pieter Schenck uit 1711. In alle correspondentie die Woudstra en de gemeente Ameland met het Scheepvaartmuseum en de Rijksarchivaris in Friesland over de oude vlag voerden, hadden de schuine geen kleur.

Die zwarte kleuren kregen de balken pas in het besluit dat de gemeenteraad van Ameland op dinsdagavond 27 juni 1950 nam. Daarin heette het:‘Dat de vlag der gemeente Ameland zal bestaan uit vier horizontale banen van boven naar beneden blauw, geel, blauw, geel. In elk der blauwe banen een omgewende wassenaar van zilver en in elk der gele banen drie zwarte rechter schuinbalken'. De balken op de vlag kregen de kleur van de schuinbalken zoals ze op het gemeentewapen staan, maar niet zoals die voorkwamen op alle oude afbeeldingen van de Amelander vlag.

Nieuw leven

De bedoeling in 1950 was dat de vlag van Ameland 'bij gemeentelijke hoogtijdagen of hoogtijdagen voor ingezetenen dezer gemeente zal worden uitgestoken vanaf het gemeentehuis'. Burgemeester R. Walda zei, nadat de gemeentevlag was vastgesteld, dat het de bedoeling was de vlag ook op het gemeentehuis bij trouwplechtigheden uit te steken. Daarna nodigde hij alle gemeenteraadsleden uit om mee naar buiten te gaan om de vlag voor het eerst te hijsen. Was het de bedoeling dat er slechts enkele vlaggen op het eiland zouden wapperen, het is echter heel anders gegaan. De vlag heeft zich ontwikkeld tot een populair dundoek. Ameland hoort bij Friesland, dat ook een vlag heeft die heel populair is. Echter, niet op Ameland, want in alle uithoeken van het eiland wappert de eilandvlag. Hooguit, zij aan zij met de Nederlandse driekleur. Met de vlag zeggen de Amelanders ook dat ze apart zijn; trots dat ze op het eiland thuis horen.

Dit artikel is afkomstig uit een eerdere uitgave van magazine De Amelander en is met toestemming van de redactie geplaatst. © De Amelander