De batterieborden

Nu alom de bunkers uit de Tweede Wereldoorlog steeds meer in de belangstelling komen te staan en elk Waddeneiland daarmee een bezoekerscentrum of een museum in een bunker krijgt is het de moeite waard om ook eens de zogenaamde Batterieborden voor het voetlicht te halen. Op alle Friese Waddeneilanden zijn deze borden bij particulieren en musea nog te vinden. Makkummer aardewerken borden met het wapen van het eiland of het dorp en voorzien van de tekst Batterie en de naam van het eiland. In de volksmond hebben deze borden de naam Batterieborden gekregen.

 

 

Marineflakabteilung 246

 

Voordat we ingaan op de wetenswaardigheden rond deze borden is het van belang om inzicht te geven in de organisatie van de Kriegsmarine op de Friese Waddeneilanden. Kort na de capitulatie ontplooide de bezetter allerlei activiteiten op de eilanden. Een van die activiteiten was het realiseren van luchtdoelbatterijen. De bezettingsmacht had al snel in de gaten dat de Waddeneilanden een belangrijk hulpmiddel waren bij de navigatie van de Britse bommenwerpers die ’s nacht uitgezonden werden voor bombardementen op Duitsland. Zelfs in de meest donkere nacht is veelal het verschil te zien tussen land en zee. Britse bommenwerpers koersten over de Noordzee vooral af op de Waddeneilanden, waar een nauwkeurige plaatsbepaling vastgesteld kon worden, om vandaar uit weer op het doel in Duitsland af te koersen. Om die reden werden op de eilanden Luchtdoelbatterijen gebouwd, en omdat deze zich op een eiland bevonden, werden deze Luchtdoelbatterijen voor en door de Kriegsmarine gebouwd. Dit in tegenstelling tot de rest van het vaste land waar de luchtdoelartillerie door de Luftwaffe werd verzorgd.

 

De Kriegsmarine luchtdoelbatterijen op de Friese Waddeneilanden behoorden tot de Marineflakabteilung 246, en de staf van deze Marineflakabteilung was gevestigd in Harlingen. Tot de Marineflakabteilung 246 behoorden de volgende luchtdoelbatterijen;

 

1.Batterie der Marineflakabteilung 246-

2.Batterie der Marineflakabteilung 246 –

3.Batterie der Marineflakabteilung 246 - Vlieland-West

4.Batterie der Marineflakabteilung 246 - Vlieland-Ost

5.Batterie der Marineflakabteilung 246 - Terschelling-West

6.Batterie der Marineflakabteilung 246- Terschelling-Ost

7.Batterie der Marineflakabteilung 246 - Ameland

8.Batterie der Marineflakabteilung 246- Schiermonnikoog

Stabsbatterie - Harlingen

 

Batterij Ameland en Schiermonnikoog zijn op 10 juni 1943 onder commando gesteld van Marineflakabteilung 246. Tot die tijd behoorden Schiermonnikoog en Ameland tot de Marineflakabteilung 216, respectievelijk de 6. en 8. Batterie der Marineflakabteilung 216. De opengelaten gedeelten zijn vooralsnog niet bekend. De batterijen die hiervoor in aanmerking zouden komen zijn: Punt van Reide (nabij Termunterzijl) en Lemmer.

 

Het hoofdkwartier van de luchtdoelbatterijen op de Friese Waddeneilanden zat in Harlingen en de commandant van deze eenheid was de Abteilungskommandeur. De Marineflakabteilung 246 heeft tijdens de oorlog vier Kommandeurs gehad, dat waren;

van aug. 1940 tot nov. 1940 - Kapitänleutnant Gade

van nov. 1940 tot mrt. 1941 - Korvettenkapitän M.A. Albert Schulze

van mrt. 1941 tot jan. 1945 - Korvettenkapitän M.A. Helmuth Klett

van jan. 1945 tot de capitulatie - Korvettenkapitän M.A. Paul Oelmann

 

Het was Abteilungskommandeur Korvettenkapitän Helmut Klett, die in november 1943 aan de Aardewerkfabriek van Tichelaar in Makkum opdracht gaf tot de vervaardiging van de wandborden. Voordat Helmut Klett in maart 1941 bevorderd werd tot de Abteilungs-kommandeur van de Marineflakabteilung 246, was hij sinds het voorjaar van 1940 Batteriechef van de West-Batterij op Terschelling en tevens de Inselkommandant van dat eiland. Hij woonde op Terschelling in het huis Willem Barentszkade 13.

 

 

Wie was nu Helmut Klett?

 

Helmut Klett werd op 21 mei 1893 in Wilhelmshaven geboren. Klett groeide ook op in deze marinehavenstad, rondde daar het Gymnasium met goed gevolg af en werd hierna nog enige tijd koopmansgezel. Hij trad op 21-jarige leeftijd - kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog - in dienst bij de Kaiserliche Deutsche Marine. Klett was tijdens de Eerste Wereldoorlog onder meer toegevoegd aan de II. Matrosenartillerieabteilung en het 2. Matrosenartillerieregiment in Vlaanderen en had bij het beëindiging van de Eerste Wereldoorlog de rang van Leutnant.

 

Helmut Klett bleef als reserve-officier verbonden aan de Duitse marine en werd in de periode tot de Tweede Wereldoorlog van Oberleutnant (MA) der R. tot Kapitänleutnant Marine Artillerie der Reserve benoemd. Na de eerste wereldoorlog werd hij zelfstandig ondernemer en kocht Helmut Klett toen met een compagnon een aantal bedrijven op waaronder de tabakgroothandel Wilhelm Griem en een wijn- en drankengroothandel. De mannen wisten de bedrijven uit te breiden met diverse vestigingen in onder meer Emden, Bremerhaven, Flensburg, Kiel, Dantzig en Gotenhaven. Buiten de handel in drank en tabak had Klett en zijn compagnon ook nog een zaak in scheepsbenodigdheden.

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd Helmut Klett als reserveofficier weer door de Duitse marine opgeroepen. Hij trad op 1 september 1939 in dienst bij de Kriegsmarine als Batteriechef bij de Marineflakabteilung 222, waarbij hij gestationeerd wordt op Wangerooge. Vanaf het voorjaar van 1940 werd Klett genoemd als de Batteriechef van de West-Batterij op Terschelling. In die functie was hij tevens de Inselkommandant op Terschelling.

Uit de overlevering volgt dat Helmut Klett zeer geliefd was bij zijn manschappen. Hij was een echte marineman en had zoals veel Kriegsmarineofficieren weinig op met het Nazi-regime. Hij kon in die zin een echte anti-Nazi genoemd worden. Zijn manschappen op Terschelling hebben zelfs nog een straat naar hem genoemd, de Zwarteweg op West heette tijdens de oorlog Helmut Klettstrasse. Overigens blijkt uit correspondentie met de schoondochter van Klett, dat Klett ook zelf graag op de eilanden was en dat hij het met de bewoners over het algemeen goed kon vinden. Hij sprak veel en graag over zijn tijd op de eilanden. Klett stierf op 16 maart 1965 op 72 jarige leeftijd.

 

 

De Batterieborden

 

Het was dus Helmut Klett, die in zijn hoedanigheid als Kommandeur van de Marineflakabteilung 246, de borden bij Aardewerkfabriek Tichelaar in Makkum bestelde. Er werden eerst 300 van deze wandborden besteld met verschillende opschriften en ze waren bestemd voor de militairen in Harlingen en op de Waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Voor Harlingen was dat Batterie Harlingen. De wandborden hebben een diameter van 23 centimeter en de decoratie van de rand is bij al de borden hetzelfde. Op alle borden is het gemeentewapen afgebeeld. Het bord van de Oost-Batterij op Vlieland draagt het wapen van het dorp Oost-Vlieland en het opschrift Batterie Ost-Vlieland. Het bord van de West-Batterij op Vlieland draagt het wapen van het dorp West-Vlieland en het opschrift Flidunen Batterie West-Vlieland. De namen van Oost- en West Vlieland worden merkwaardig genoeg verschillend geschreven. Ook Terschelling had twee borden: een met Batterie West en de andere met het opschrift Batterie Terschelling-Ost. Beide borden dragen ook nog de naam Skylge. De borden van West- en Oost Terschelling dragen beide wel het gemeentewapen van Terschelling. Op de andere borden staat Batterie Ameland en Batterie Schiermonnikoog.

 

Op 10 december 1943 werden de borden afgeleverd als Kerstgeschenk voor de manschappen. De aardewerkfabriek van Jan Tichelaar in Makkum was, zoals reeds gezegd, de leverancier van deze bordjes. Tichelaar had het niet gemakkelijk om een juiste houding te vinden in de oorlogsperiode. Men zag zich bijvoorbeeld voor de vraag gesteld of een zeer grote opdracht voor de Duitse Kriegsmarine al dan niet moest worden aanvaard indien men daarmee voor twee aardewerkschilders uitstel kon krijgen van tewerkstelling in Duitsland. Tichelaar zat zelf in het verzet en herbergde onderduikers in de fabriek. Na overleg met vrienden uit het verzet besloot hij om de opdracht van Abteilungskommandeur Klett uit te voeren, tegen de achtergrond dat de oorlog daar niet door zou worden beïnvloed.

 

Tussen 24 oktober 1944 en 24 november 1944 zijn er nog eens 1146 van deze wandborden in Makkum gemaakt. Deze borden kostte destijds fl. 5,- per stuk. De borden komen in twee uitvoeringen voor; er is een serie borden waarbij het motief en de belettering een strakke lijn heeft en er is een serie waarbij dit enigszins overloopt in het witte. Opvallend hierbij is ook het verschil in het logo van de maker op de achterzijde. Bij de borden waarbij het motief iets uitgelopen lijkt te zijn staat op de achterzijde Makkum met daaronder de gekruiste letters T. Bij de borden met de strakke lijn is het Makkum op de achterzijde gewijzigd in Holland. Zoals eerder genoemd, werden er twee leveringen van wandborden door Tichelaar verzorgd, in november 1943 300 stuks, en voor eind november 1944 nog eens 1146 stuks.

Bij deze serie is ook een uitzonderlijk bord. Het gaat hier om een bord met het wapen van het dorp West-Vlieland, en het opschrift Batterie Ost-Vlieland. Dit bord werd eind jaren ’70 in scherven gevonden in de zeewering ten noordoosten van de Oost-Batterij van Vlieland. Door duinafslag en verstuiving was een brandhoopje bloot gestoven; kooltjes van wat ooit een vuur was geweest, met daarbij scherven van Batterijborden. Alle scherven werden verzameld en bij nadere bestudering bleek het te gaan om scherven van de borden van Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Jammer genoeg ontbraken er nog veel scherven, die ook na het zeven van het zand van de vindplaats, niet terug gevonden werden. Het is waarschijnlijk dat het bord met de foute combinatie van dorpswapen en opschrift een foutief uitgevoerde opdracht dan wel van een foutief gegeven opdracht is geweest.

 

Tegenwoordig zijn de borden een gewild object voor verzamelaars en worden deze slechts sporadisch ter verkoop aangeboden. Recentelijk kreeg het Luchtvaartmuseum op Texel nog een tweetal borden als schenking. Het betrof hier een bord van de Batterie Terschelling-West en de Batterie Harlingen. Met name het bord van de Batterie Harlingen was bijzonder, want het bestaan van dit bord was bij de samenstellers van dit stuk, die beiden vanwege hun professie en belangstelling al veel onder ogen hebben gehad, niet bekend. Het bord van de Batterie Harlingen is door bemiddeling van Frans Schot van het Behouden Huys aan het Hannemahuis in Harlingen overhandigd.

 

Door Dirk Bruin en Albert Flonk

 

Bronnen;

Archief Albert Flonk – West-Terschelling en Dirk Bruin – Vlieland – islander@planet.nl

Fries aardewerk – Tichelaar Makkum 1868 – 1963 , P.J. Tichelaar 