Spekmat

Zeildoek met wol

De eerste spekmat van deze verzameling is een spekmatke van een eeuw oud, gemaakt in 1922 en geschonken aan iemand die jarig was. Het is een mooi werkstuk van huisvlijt. Spekmatten maken is een handvaardigheid die wel werd gedaan door de zeelieden. In het noordelijk kustgebied van Nederland werden vooral op Terschelling en Ameland veel spekmatten gemaakt.

Door Jeanet de Jong

Een spekmat is gemaakt van een stuk zeildoek, dat is doorregen met uitgeplozen kabelgaren of wol. Het resultaat is een gespekte mat die als vloerbedekking wordt gebruikt of als bekleding tegen schuring of voor de sier wordt opgehangen.

Museum
Veel spekmatten zijn tientallen jaren en soms meer dan honderd jaar oud. Ze werden vooral aan het einde van de 19e en begin 20e eeuw gemaakt. In de loop van de jaren zijn ze gesleten door gebruik en ouderdom.
Het Fries Scheepvaart Museum heeft spekmatten van Terschelling in de collectie. Op Ameland is de spekmat te zien in Museum Sorgdrager. De honderd jaar oude spekmat op de foto is in particulier bezit.

Gespekt
Een verklaring van het begrip 'spekmat' is de volgende: Spekmatten werden aan boord van schepen vervaardigd door zeelieden uit een stuk zeildoek en wol. De wol werd door middel van een soort borduurtechniek verwerkt met een driekantige naald en een zeilplaat, hâns, een rond de middenhand liggende leren band met een opening voor de duim, met op het leer een geribbeld stuk lood bevestigd om de zeilnaald door het zeildoek te duwen. De naalden werden in een hoorn van een koe met vet erin bewaard om roestvorming te voorkomen. Als de zeeman thuis kwam gaf hij de mat meestal aan iemand op het eiland cadeau. Daar komt het woord spekken vandaan. Want als je iets krijgt ‘wordt je gespekt’. Thuis werd de mat meestal aan de muur gehangen.

Afscheid nemen
Een andere verklaring is dat spekken hoort bij het nemen van afscheid. In het Groat Amelander Woa'deboek staat hierover: "Afscheid nemen alvorens naar zee te gaan; een zeeman ging eerst te spekken langs de familie, van wie hij bijvoorbeeld spek meekreeg." Dit was vooral een gebruik op de westkant van het eiland. 

Spekken
Het werkwoord waarmee de techniek wordt aangeduid is spekken. Het is een verfijnd soort schiemanswerk. Het Zeemanswoordeboek uit 1856 schrijft daarover: "Korte kabelgarens dicht by elkander door een stuk zeildoek steken, zoo dat het een ruige mat gelijk wordt. In ’t algemeen 'voorzien'. De bonnetten spekken, een mat spekken (met werk besteken)." 'Voorzien' is volgens datzelfde woordenboek: "Helpen, steunen, beschutten. Een touw voorzien (het bekleeden)."

Matspekker
Op Ameland was Jan de Jong (1912 - 1998) uit Hollum, Jan van Tanne, een fervent matspekker. Hij demonstreerde het op winteravonden in Museum Sorgdrager en gaf in de jaren '90 cursus in de techniek in ontmoetingscentrum Ons Hol. Op de foto is de hâns om zijn rechterhand te zien.

Vlieland
Net als op Ameland en Terschelling, werd er ook op Vlieland gespekt. Dirk Bruin van Vlieland stuurde een vijftal foto's van Vlielander spekmatten. Ze zijn opgenomen in de collectie en dateren uit de jaren '60 en vroeger. Een van de Vlielanders die ze maakte was Hendrik Tot. Hij woonde in de Dorpsstraat op nummer 94. Hendrik Cornelis Tot was op 16 februari 1883 op Terschelling geboren. Hij is overleden op 7 september 1976 op Vlieland en ligt aldaar begraven. Hij was van beroep visserman geweest en woonde vanaf 1 december 1952 tot 4 juli 1972 in de Dorpsstraat. Na 4 juli 1972 verhuisde hij naar het Rusthuis aan de Boslaan.

Terschelling
In de Zuiderzeecollectie zit deze Terschellinger spekmat.
Klaas Knop spekte op Terschelling veel matten. De Terschellinger was de oprichter van het Klaas Knopfonds op het eiland. Het bestaat nog steeds en er worden nog geregeld diploma's van uitgereikt. Klaas is in het paleis bij Koningin Wilhelmina op bezoek geweest en heeft haar toen een gespekte mat aangeboden. 
De laatste mat die kleindochter Annie Bennik nog van hem had heeft zij in 2021 naar Terschelling gebracht, samen met zijn bril en speknaald. "Terug naar de plaats waar zijn spullen horen te zijn."

Punchen
De moderne variant van het mat spekken is punchen, borduren met een speciale punchnaald. De draad wordt door een holle naald en het oog in de naald getrokken met een draaddoortrekker en als je dan door de stof prikt en daarna de naald terughaalt, krijg je op de bovenkant een platte steek en op de onderkant een kort lusje, zoals we ook bij de spekmat zien. Door de punchnaald te gebruiken is de hâns niet nodig. Over punchen zijn wel hobbyboeken verschenen en ook handwerkblogs leggen de techniek uit.